«Իմ այս տարիքի զգացողությամբ` կյանքը մարդկանց միշտ խաբում է»

«Իրատես de facto»-ի հյուրն է բանաստեղծ ՀԱՄԼԵՏ ԿԱՐՃԻԿՅԱՆԸ:

«ՄԻՏՔԴ ԱՇԽԱՏՈՒՄ Է, ԲԱՅՑ ԴՈՒ ԱՆՃԱՐԱԿ ԵՍ ԳՐԵԼ-ՁԵՎԱԿԵՐՊԵԼ»

-Պարոն Կարճիկյան, Ձեր կյանքի յոթերորդ տասնամյակն ավարտելու շեմին եք: Այս տարիքում ստեղծագործո՞ւմ եք, շարունակո՞ւմ եք բանաստեղծություններ գրել:
-Բանաստեղծություններ չեմ գրում, որովհետև հիշողության հետ կապված խնդիրներ ունեմ: Հիմա ավելի շատ զբաղված եմ գործերս համակարգելով և պետական արխիվին հանձնելով: Այդ գործն սկսել եմ Լևոն Անանյանի առաջարկությամբ, և հիմա գրեթե ամբողջական արխիվս հավաքված-հանձնված է: Ես շատ ցավեցի, որ Լևոնը մահացավ: Նա զարմանալի մարդ էր, շատ հոգատար, ուշադիր: Նրա մահը ողբերգություն էր: Բայց, բարեբախտաբար, հիմա տեսնում եմ, որ գրողների միության նոր ղեկավարությունը նույնպես ուշադիր է գրողների նկատմամբ: Էս տղաները շատ խելոք գործեր են անում: Տպագրում են շնորհքով գրողներին, աշխատանք տալիս: Կապերն են ակտիվացել դրսի հետ: Սա խոսում է Էդվարդ Միլիտոնյանի լավ աշխատանքի մասին: Եվ ես ուրախ եմ գրողների միության ներկայի համար, մտածում եմ, որ այն նաև լավ ապագա ունի: Ինչ վերաբերում է բանաստեղծություն գրելուն, իհարկե, երբեմն պահի մեջ արթնանում է միտքս և գրում եմ: Մի նոր շարք եմ գրել հունվար ամսին, որը տպագրության եմ տվել «Գրական թերթին»:
-Ձեր բանաստեղծությունների թեման սերն է, բնությունը, հայրենիքը, քաղաքական անցուդարձերը: Այս թեմաներին հավատարի՞մ եք մինչ օրս:
-Այդ թեմաներից երբեք չեմ կարող հրաժարվել: Եթե մարդու մեջ կա այդ ամբողջը, միշտ էլ շարունակում է լինել: Բայց ժամանակի մեջ նորովի վերաբերունք ես ունենում դրանց նկատմամբ: ՈՒրախացա, որ կարողացա այս հիվանդության ընթացքում գրել բանաստեղծություններ, որոնք ինձ դուր եկան: Սովորաբար մի քանի տող գրում-դեն եմ գցում, չեմ հավանում: Այս նոր շարքը հավանեցի: Այնտեղ բանաստեղծություններ կան` նվիրված իմ երեխաներին, ընտանիքիս, Հայաստանին:
-Երբ ստեղծագործող մարդն ակտիվ շփումների մեջ է լինում, դրսի կյանքով է ապրում, բնականաբար, ստեղծագործական լիցքերն ավելի եռուն են լինում, գրելու ազդակները` ավելի ակտիվ: Հիմա, երբ առավելապես տնակյացի կյանքով եք ապրում, ինչո՞վ եք զբաղեցնում Ձեր միտքը, ինչի՞ց եք ոգևորվում, ներշնչվում:
-Արդեն հինգ տարի է, որ շփումներ գրեթե չեմ ունենում: Հազարից մեկ գրողների միություն եմ գնում: Կարոտում եմ այդ շենքը, այդ մթնոլորտը: Չեմ կարողանում դուրս ու ներս անել: Անգամ Լևոն Անանյանի թաղմանը չկարողացա գնալ: Միայն մեր տան մոտի այգում եմ լինում, զբոսնում եմ, հանգստանում: Հիմա մի վիճակում եմ, երբ միտքդ աշխատում է, բայց դու անճարակ ես գրել-ձևակերպել: Մի քանի տարի առաջ վեպ սկսեցի, բայց մի երեսուն էջ Ծաղկաձորում գրելուց հետո դադարեցրի: Դա իմ կյանքի իդեալն էր` գրել վեպ, որում կպատմեմ իմ ապրածը` մանկությունից մինչև հորս աքսորը, ստալինյան տարիների դաժանությունները, հետագա տարիները: Չկարողացա իրականացնել իդեալս: Բանավոր հիմա էլ կարող եմ պատմել, բայց ի վիճակի չեմ գրելու:
-Ձեր հայրը ստալինյան տարիներին աքսորված է եղել, փաստորեն: Ձևակերպումը ո՞րն էր` «ժողովրդի թշնամի՞»:
-Չէ՜: Նրան 1939-ին աքսորեցին` մեղադրելով պետական գույքի հափշտակման մեջ: Մի քանի օր աշխատանքի չէր գնացել` հիվանդության պատճառով: Այդ ընթացքում ինչ-որ խախտումներ էին եղել, և նրան մեղադրեցին դրա համար: Այգեստանի մեր տան մոտ` կամրջին կանգնած, տերևներ էի գցում գետի մեջ: Երկու բարձրահասակ մարդ մոտեցան ու հարցրին, թե ո՞րն է Կարճիկյանի տունը: Ասացի, որ նա հայրս է, ու ցույց տվեցի մեր տունը: Մի քանի րոպեից հորս հետ դուրս եկան: Հայրս ձեռքը դրեց գլխիս, ասաց, որ շուտ կվերադառնա ու գնաց նրանց հետ: Տարան ու տարան: Մեղադրեցին հագուստի պակասորդի համար, աքսորեցին, ու նա սիբիրներից վերադարձավ ութ տարի հետո: Այդ տարիներին հորաքույրս ինձ տարել էր իր տուն` Արմավիր: Նա է պահել ինձ այդ ընթացքում: Երբ հայրս վերադարձել էր աքսորից, հորաքույրս գիշերով ինձ բերեց մեր Այգեստանի տունը, որ տեսնեմ հորս: Մտանք մեր տուն, և ես տեսա անծանոթ մի մարդու, որ հատակի վրա գցած անկողնում պառկած էր: Հորաքույրս ասաց. «Թորգո՛մ, տղայիդ բերել եմ»: Հայրս վեր կացավ-կանգնեց: Գիշերային շորերով էր: Ես վեցերորդ դասարանում էի սովորում այդ ժամանակ: Հայրս ինձ այդ պահին շատ բարձրահասակ թվաց: Նա ինձ էր նայում, ես` իրեն: Թե նա ինչ էր մտածում` չգիտեի: Իսկ ես մտածում էի. «Սա իմ հա՞յրն է»: Պարզվեց, որ հայրս էր ու շատ լավ հայր էր: Տարիներ հետո իմացա, թե ինքն ինչ էր մտածել այդ պահին: Մի անգամ ասաց. «Ես քեզ համար եկա: Գիտեի, որ դու կաս, դրա համար էլ Սիբիրից վերադարձա»:
-Պատմել եք, որ Սևակը, Ձեր ծնողներին տեսնելով, զարմացել է նրանց երիտասարդության վրա և ասել. «Նհախություն է էսքան ջահել ծնողներ ունենալը»:
-Այո՛: Սևակի հետ մեր հին տունն էինք գնացել, Այգեստանի այն տունը, որից հորս տարան: Սևակը, իսկապես, զարմացել էր, որ էդքան ջահել մայր ու հայր ունեմ:
-Բայց, փաստորեն, չեք վայելել նրանց երիտասարդության մի զգալի ժամանակահատվածը, հեռու եք եղել նրանցից, Ձեր տնից:
-Այո՛: ՈՒթ տարի հետո էլ, երբ հայրս վերադարձավ Սիբիրից, թույլ չտվեցին իր տանն ապրել, աքսորեցին Աշտարակ:
-Աշտարակը ստալինյան բռնադատվածների հայկական Սիբիրն էր: Վահրամ Ալազանին էլ այնտեղ աքսորեցին, և այդ աքսորի շնորհիվ մենք ունեցանք Պերճ Պռոշյանի տուն-թանգարանը Աշտարակում:
-Այո՛: Այդպիսի վիճակներ էին:

«ԵՐԻՏԱՍԱՐԴ ՄԱՀԱՑՈՂ ԳՐՈՂՆԵՐՆ ԱՎԵԼԻ ՆԿԱՏԵԼԻ ԵՆ ԴԱՌՆՈՒՄ, ՔԱՆ ԱՊՐՈՂՆԵՐԸ»

-Այս տարի լրացավ Համո Սահյանի 100-ամյակը: 1990 թվականին նրա հետ հարցազրույց եմ արել, և նա այսպիսի միտք է արտահայտել. «Շատ քիչ բանաստեղծներ են երկարակյաց եղել: Երկար ապրողներն էլ չեն ստեղծագործել: Դա, իհարկե, տեսություն չէ, որ չպիտի ստեղծագործեն: Բոլոր դեպքերում, ինձ մի բան է հետաքրքրում և, կարծում եմ, ընթերցողին էլ պիտի հետաքրքրի, թե ինչպե՞ս կգրեր 75 տարեկան բանաստեղծը: Նա պիտի այսօր տեսնի, որ 75 տարեկանն էլ երբեմն երեխա կդառնա և երեխայի պես կմտածի»: Եթե հանրագումարի բերեք, թե ինչ եք Դուք գրել 75 տարեկանում և այդուհետ, ի՞նչ պատկեր կստացվի:
-Շատ հետաքրքիր ու տեղին հարց է: Իհարկե, կատեգորիա չէ, որ գրողները պիտի երիտասարդ մահանան կամ չգրեն մեծ տարիքում: ՈՒղղակի երիտասարդ մահացողների վիշտը, ցավը մեծ է լինում, և նրանք ավելի նկատելի են դառնում, քան ապրողները: Ապրողները, տարիքովները մնում են աննկատ: Նրանց մահանալու դեպքում էլ ասում են. «Դե՜, ծեր էր, մահացավ»: Այդ մահը ողբերգություն չի դառնում, մարդկանց հիշողության մեջ չի մնում: Սա դժվար բացատրվող անալոգիա է: Ես էլ եմ շատ ցավով արձագանքել, որ Դուրյանը, Տերյանը, մյուսներն այդքան երիտասարդ են մահացել: Հիմա խելքից դուրս ապրում են մեր բանաստեղծները: 300 բանաստեղծ ունենք: Ես 78 տարեկան եմ, շատերն իմ տարիքին են, կան և մի քիչ երիտասարդ, մի քիչ ծեր բանաստեղծներ: Ապրում են, գրում են` չգիտես ինչի համար: Ես էլ չգիտեմ` ինչի համար եմ գրել: Շատ եմ ափսոսում, որ ամբողջ կյանքս նվիրեցի գրականությանը:
-Իսկ ինչի՞ն կգերադասեիք նվիրած լինել:
-Դա այն հարցն է, որի պատասխանը չունեմ: Ես, բանաստեղծություն գրելով, ապրել եմ: Ոչ թե վաստակել եմ, այլ ապրել: Արխիվ եմ հանձնել միայն 55 ամբողջական և մեկ կիսատ ծոցատետր, 300-ից ավելի ձեռագիր նամակ, որ ստացել եմ Խորհրդային Միության տարբեր հանրապետություններից: Հանձնեցի ու մի քանի օր հետո ափսոսեցի: Բայց ճիշտը հանձնելն էր: Իմ տանը դրանք պահելը սխալ կլիներ: Մի քանի բան պահել եմ, իհարկե: Թոռս յոթերորդ դասարանում է հիմա: Հույս ունեմ, որ կհասնի ինչ-որ բանի և ինքը դրանցով կզբաղվի: Արխիվս հանձնելուց հետո գրասեղանիս մի անկյունից գտա դպրոցական տարիներին գրած բանաստեղծություններս: ՈՒթերորդ դասարանից եմ սկսել գրել և տպագրվել: Այս կյանքն ապրած մարդն ուրիշ ինչո՞վ կարող էր զբաղվել, եթե ոչ` բանաստեղծությամբ: Կյանքը խաբուսիկ բան է: Իմ այս տարիքի զգացողությամբ` կյանքը մարդկանց միշտ խաբում է: Մարդիկ լավ ու վատ ապրում են, սպասում ավելի լավ բաների կամ, գոնե, սովորական, նորմալ վիճակների, բայց բոլոր այդ սպասումներն ի չիք են դառնում կյանքի վերջում: Եվ մարդն ինքն իրեն հարցնում է. «Ինչո՞ւ ծնվեցի, ինչո՞ւ եմ ապրում»: Այս անալոգիայի մեջ էլ անցնում է կյանքը: Ջահել ժամանակ չես մտածում նման բաների մասին: Հետո երբ ծերանում ես, սկսում ես մտածել արածներիդ մասին, գոհ ես լինում, որ մի բան արել ես: Իսկ չանողը չի էլ մտածում, որ ոչինչ չի արել, հանգիստ մահանում-գնում է: Երբ արխիվ հանձնելուց առաջ կարդում էի ստացածս նամակները, մտածում էի, թե ինձ էդ ո՞ւմ տեղն են դրել, էդ ինչպե՞ս են վերաբերվել: Նայում եմ բազմաթիվ պարգևներիս, որոնց թվում է ՀՀ մշակույթի նախարարության «Ոսկե մեդալը», ու մեկ-մեկ զարմանում, որ այդքան լիքը կյանքով եմ ապրել:

«ՄԻ ՄԵԾ ՇՂԹԱ, ՈՐԻ ՕՂԱԿՆ ԷԻՐ ԴՈՒ»

-Նամակները խորհրդային տարիների ակտիվ շփումների վկայություններն են: Ի՞նչ էին տալիս այդ շփումները գրողին:
-Ոգևորվում էինք: Եթե ես ՈՒզբեկստանից, Էստոնիայից, Ռուսաստանից, չգիտեմ` որտեղից նամակներ էի ստանում, ոգևորվում էի: Երբ հիմա փորձեցի դրանք կարդալ, չտեղավորվեցին իմ ներկա գիտակցության մեջ: Ժամանակաշրջանի հարց է: Հիմա այլ ժամանակաշրջան է: Այդ նամակները վկայում են մեր ունեցած լայն կապերի մասին: Թարգմանիչներ էին գրում, զանգահարում, հրատարակիչներ, գրողներ: Դա մի մեծ շղթա էր, որի օղակն էիր դու: Մարդիկ հաղորդակցվում էին, հույսեր ունեին, սպասելիքներ: Բանաստեղծական շարքեր էին ուզում, տպագրում: Դառնում էիր ճանաչված: Այդ ամենը շատ կարևոր էր:
-Ձեր կյանքից ո՞ր տարիները կառանձնացնեք` իբրև լավագույնները:
-Ինձ համար լավագույնները մոսկովյան երկու տարիներն են եղել, երբ սովորում էի երկամյա գրական դասընթացներում: Շատ ռուս գրողների հետ եմ հանդիպել այդ ընթացքում: Եվտուշենկոն մեր կուրսում ելույթ ունեցավ, իր գիրքն ինձ նվիրեց: Բայց ուր էլ գնաս, ում հետ էլ շփվես, առանց քո հողի, առանց քո հայրենիքի հնարավոր չէ ապրել: Հիմա մենք խառը ժամանակներ ենք ապրում: Չեմ հասկանում, թե ինչ է կատարվում մեր Ազգային ժողովում: Ի՞նչ են խոսում-ճամարտակում, անհասկանալի է: Նոր վարչապետ ունենք: Ի՞նչ պիտի լինի, տեսնենք:
-Մոսկվայում ի՞նչ ընկերներ ունեիք, ո՞ւմ հետ էիք սովորում: Որպես ազգային փոքրամասնության ներկայացուցիչ` անհարմարության զգացողություն չէի՞ք ունենում:
-Մեր կուրսը բաղկացած էր քառասուն հոգուց: Բոլորը գրողներ էին, տարբեր ազգերի ներկայացուցիչներ: Շատ ջերմ ընկերություն էր: Ոչ մի պատճառ չկար` վատ զգալու հայ լինելուս համար: Մոսկվայում կարևոր չէ` դու հայ ես, ռուս ես, թե թուրք ես` դժբախտաբար: Էն ժամանակ բոլորս կոմունիստ էինք: Լավ էլ ապրում էինք, բայց ես տխուր էի: Ստացվել էր այնպես, որ մանկությունից մենակ էի մեծացել, ծնողներիցս հեռու: Երբ Արմավիրից եկա Երևան, չէի կարողանում հարմարվել նոր պայմաններին: Հետո նույն զգացողությունն ունեցա Մոսկվայում: Ես իմ տեսակով մենակյաց էի դարձել: Այս հատկանիշն ինձ խանգարում էր ուրախ լինել Մոսկվայում: Ես, իհարկե, գոհ եմ, որ ծնվել, եկել եմ աշխարհ 78 տարի առաջ: Ամենից շատ գոհ եմ իմ ծնողներից: ՈՒ հիմա, ձեռուոտ ընկած, խնդրում եմ, որ մահանալուց հետո ինձ տանեն ու իմ ծնողների մոտ թաղեն: ՈՒմ ասես` վերցնում-տանում են պանթեոն: Ասենք թե` ձրի թաղեցին, ձրի ծառ տնկեցին, հետո՞: Եթե ես չգնամ իմ ծնողների մոտ, կորած եմ: Ասել եմ տղայիս, այս հրապարակումն էլ ևս մեկ հիշեցում է, գրավոր պատգամ, որ մեռնելուցս հետո ինձ թաղեն ծնողներիս մոտ, որ հանկարծ որևէ մեկը չորոշի ինձ տանել պանթեոն: Ծնողներս չպիտի մնան անտեր: Ես պիտի լինեմ նրանց կողքին, որ իմ ժառանգները նաև նրանց շիրիմները խնամեն, և որ նրանց ոսկորները հանգստանան: Ահավոր բան է, երբ մտածում ես, որ էդ մարդկանց ոսկորներն անհանգիստ են էսքան տարի, սպասում են ինձ, ու ես դեռ չեմ գնացել իրենց մոտ: Սրանք տրամաբանության մեջ չմտնող հարցեր են, բայց կան:

«ԵԹԵ ՎՍՏԱՀՈՒԹՅՈՒՆ ՈՒՆԵՆԱՆ ՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՆԿԱՏՄԱՄԲ, ՈՉ ՄԵԿՆ ԷԼ ՉԻ ԳՆԱ ՈՒՐԻՇ ՏԵՂ»

-Խոսում եք հայրենի հողի, հայրենի եզերքի հետ կապվածության մասին: Այսօր այնքա՜ն հեշտ են դրանք լքում մարդիկ: Ինչո՞ւ, ի՞նչն է փոխվել: Մա՞րդը, թե՞ հայրենիքը:
-Մարդիկ չեն վստահում Հայաստանի իշխանություններին: Սա` առաջին հերթին: Եթե վստահություն ունենան պետության նկատմամբ, ոչ մեկն էլ չի գնա ուրիշ տեղ: Մարդիկ այստեղ ապրելու հնարավորություն չունեն: Գնում են դուրս` աշխատելու, փող վաստակելու: Դա ուրիշ ցավ է: Եվ Ռուսաստանը մեզ դրել է այնպիսի վիճակի մեջ, որ միշտ իր ոտքը համբուրենք: Ստիպված ենք:
-Եվ ոմանք շատ ստրկահաճորեն են համբուրում: Օրինակ` «Ինչո՞ւ է աղմկում գետը» ֆիլմի մեջ «Սեդա» մեսրոպատառ գիրը, չգիտես ինչու, դառնում է ռուսատառ: Եվ դա «Հ1» հեռուստաընկերության եթերում:
-Ցավալի բաներ են: Ի՞նչ է պատահել, մենք ինչո՞ւ չպիտի կարողանանք մեր երկրում ապրել: Որ երկիրը գնում են հայերը, դառնում են փողատեր, դիրքի են հասնում: Իսկ էստեղ եղածն ավերվում է: Չգիտեմ` ինչ է մեզ հետ կատարվում: Երևի անցումային վիճակ է: Կփոխվի, այսպես չի մնա: Ի՞նչ իմանամ:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ